در سه سال اجرایی دولت سیزدهم، توسعه زیستبوم نوآوری و فناوری و به کارگیری ظرفیتهای شکلگرفته آن در توسعه اقتصاد دانشبنیان از مهمترین دغدغههای مورد پیگیری از سوی رئیسجمهور شهید بود. در این مدت شاهد اقدامات مهمی در مسیر بالغ شدن و شکوفایی این زیستبوم بودیم که به دلیل ماهیت جوان و تازهشکلگرفتهاش در طول این سالها با ناملایمات و آسیبهای بسیاری روبهرو شده بود.
بیشتر بخوانید:
- بازگشت سیمکارتهای سلب امتیاز شده به مشترکان با رأی دیوان عدالت اداری
- یک صدایی اتاق و خانههای صمت برای رفع چالشهای اقتصادی
مهمترین این تحولات را شاید بتوان تغییر نگرش به شرکتهای دانشبنیان از شرکتهایی کوچک و با ظرفیت محدود به شرکتهایی توانمند در حل معضلات و چالشهای کلان کشور دانست. با نگاهی به گفتههای دکتر روحالله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاست جمهوری در گفتوگوی ویژه خبری، مهمترین اقدامات آیتالله رئیسی و دولت سیزدهم برای رشد مفهوم دانشبنیان و زیستبوم فناوری و نوآوری کشور را بررسی کردهایم.
تغییر نگرش راهبردی به حوزه دانشبنیان
پس از گذشت حدود یک دهه از شکلگیری مفهوم دانشبنیان در کشور، ظرفیت و توانمندی موجود در این بخش بهخوبی اثبات شده و بر همین اساس با آغاز فعالیت دولت سیزدهم، تغییر نگرش محسوسی به این حوزه شکل گرفت.
اگر تا پیش از این شنیدن اسم «شرکت دانشبنیان» تیمهای جوان، فعال و نوپایی را در ذهنمان متبادر میکرد که به دنبال توسعه فناوری جدیدی هستند، در طول این سه سال اخیر، بیشتر در مورد شرکتهای دانشبنیانی شنیدهایم که توانستهاند نیازی از کشور را برطرف کنند یا با تشکیل کنسرسیومهایی، پاسخی به کلانچالشهای کشور داده و بخش قابلتوجهی از قراردادهای داخلی و بینالمللی را به خود اختصاص دادهاند.
دکتر دهقانی مهمترین نمود این تغییر نگرش راهبردی را در تغییر عنوان معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری به «معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاستجمهوری» دانسته و خاطرنشان کرد:
«براساس نگاه رئیسجمهور شهید، رشد و پیشرفت کشور تنها از مسیر علم و فناوری قابل دستیابی است. تاکید ایشان بر مسأله بهرهوری که بارها در صحبتهایشان مطرح میکردند و همچنین لزوم استفاده از نخبگان چه به صورت فردی و چه در قالب شرکتهای دانشبنیان در همه ساختارها و نقاط کشور، همگی نشاندهنده توجه راهبردی ایشان به اقتصادی است که باید براساس علم و فناوری، ارزشآفرین شود.»
قانون جهش تولید دانشبنیان؛ یادگار رئیسجمهور شهید
پس از حدود یک دهه از تصویب قانون حمایت از شرکتها و موسسات دانشبنیان و تجاریسازی نوآوریها و اختراعات، باتوجه به رشد و تحولات زیستبوم فناوری و نوآوری در طی این سالها، خلأهای قانونی متعددی برای ادامه فعالیتها و به بلوغ رسیدن این مفهوم در کشور احساس میشد.
در همین راستا پیشنویس طرح قانون جهش تولید دانشبنیان در سال 1399 از سوی دولت به مجلس ارائه شد. با آغاز فعالیت دولت سیزدهم، این طرح باجدیت بیشتری مورد پیگیری قرار گرفت و پس از جلسات متعدد در کمیسیونها و تصویب در صحن علنی مجلس، سرانجام پس از تأیید شورای نگهبان در 21 اردیبهشت 1401 به تصویب رسید.
بلافاصله پس ازابلاغ این قانون در سوم خرداد 1401 به دولت سیزدهم، با تشکیل شورای راهبری فناوریها و تولیدات دانشبنیان، بهسرعت تدوین آییننامههای اجرایی این قانون در دستور کار قرار گرفت.
قانون جهش تولید دانشبنیان شامل 20 ماده و 11 تبصره است که در جهت توسعه بخشهای مختلف زیستبوم فناوری و نوآوری از بخشهای سرمایهگذاری و زیرساختی تا تولید محصول دانشبنیان و خلاق را شامل میشود.
این قانون در بسیاری ازمفاد خود به اصلاح قوانین از پیش تعیینشده یا تکمیل قوانینی ازجمله قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانشبنیان و رفع موانع تولید رقابتپذیر و ارتقای نظام مالی کشور در جهت توسعه اقتصاد دانشبنیان پرداخته است تا برخی از خلأهای قانونی موجود در مسیر توسعه زیستبوم فناوری و نوآوری کشور را رفع کند.
از مهمترین دستورالعملهای اجرایی این قانون را شاید بتوان بحث معافیتها و اعتبارات مالیاتی دانست که در طی این دو سال اثرگذاری قابلتوجهی در جهت افزایش سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی داشته است.
به گفته معاون علمی، فناوری و اقتصاددانشبنیان رئیسجمهور، تصویب و اجراییسازی قانون جهش تولید دانشبنیان از مهمترین یادگارهای رئیسجمهور شهید است.
توجه ویژه به فناوریهای آینده
توجه به همگام شدن با توسعه فناوری در جهان میتواند نقش مهمی در ارتقای جایگاه علمی و فناوری کشور در جهان داشته باشد. دکتر دهقانی در این رابطه تصریح کرد:
«در زمان انتصاب به عنوان معاون علمی و فناوری رئیسجمهور وقتی برای اولین بار به دیدار آیتا… رئیسی رفتم، دو راهبرد جدی را برای من ترسیم کردند. اول اینکه تاکید داشتند دستاوردهای علمی و فناوری کشور در این سالها، باید به شکل موثر و واقعی در زندگی مردم و همچنین در همه حوزههای اقتصاد کشور نفوذ پیدا کند. توصیه و ماموریت دوم ایشان این بود که توجه به اقتصاد نباید ما را از توجه به آینده غافل کند و باید همواره نگاهی راهبردی به توسعه فناوریهای آینده داشته باشیم.»
میتوان مهمترین اقدامات در زمینه توسعه جایگاه علمی کشور را درارتقای صندوق حمایت از پژوهشگران به «بنیاد ملی علم ایران» با هدف پشتیبانی از توسعه تحقیقات علمی در کشور دانست.
درحال حاضر کشور در برخی حوزهها از جمله نانو فناوری و زیستفناوری به جایگاه جهانی قابلقبولی دست یافته است اما براساس برنامه هفتم توسعه کشور، باید بتوانیم با ایجاد زیرساختهای مناسب برای توسعه فناوریهای نوین به جایگاه اول تا سوم در منطقه دست پیدا کنیم.
بهگفته دکتر دهقانی تشکیل مرکز ملی هوش مصنوعی، شورای راهبری فناوری هوش مصنوعی و شورای راهبری فناوریهای کوانتوم از یادگاریهای اختصاصی در حوزه فناوری و نگاه به آینده آیتا… رئیسی در طی دوران خدمت است.
تاکید بر حکمرانی نخبگان
بهگفته رئیس بنیاد ملی نخبگان، رئیسجمهور شهید به نخبگان نگاهی فراتر از بخشی از جامعه داشت و ایشان بهدنبال تحقق حکمرانی نخبگان بودند. دکتر دهقانی در توضیح این نگرش بیان کرد:
«به هر حال کشور از لحاظ منابع محدودیت دارد و درآمدهای محدود حاصل از فروش نفت که دراختیار دولت است باید صرف گذران روزمره امور شود، لذا اگر قرار باشد رشد و پیشرفتی در کشور حاصل شود لزوما از مسیر سرمایهگذاریهای مالی و راهکارهای سرمایهای و منابعی نخواهد بود. بلکه از جنس اصلاح فرآیندهای حکمرانی به سمت فرآیندهای هوشمندانه و نخبگانی است. به باور رئیسجمهور شهید، تنها مسیر مطمئن پیشرفت کشور، استفاده از نخبگان در ارکان حکمرانی و حل مشکلات کشوربوده است و حتی براساس همین تفکر کابینه جوانی هم داشتند.»
وی تاکید کرد: «در سایه همین نگاه بود که براساس آمارهای سامانه کانکت جذب و بهکارگیری نخبگان در سال 1402 نسبت به سال 1401 در همکاریهایمان با ایرانیان مقیم خارج از کشور، سه برابر شده است. همچنین بازگشت نخبگان از 200 دانشگاه برتر دنیا به کشور، 11/8 برابر ارتقا یافته است. بخشی از این افراد بهعنوان عضو هیات علمی در دانشگاهها مشغول به فعالیت شدند و برای عدهای هم فرصت ایجاد شرکتهای دانشبنیان فراهم شد و بخش دیگری از آنها بهعنوان نیروهای متخصص در شرکتهای تراز دانشبنیان، فرصت همکاری پیدا کردهاند.»
علاوه بر این در سال گذشته بیش از 200 مورد پروژههای راهبردی با ایرانیان خارج از کشور که به دلایل مختلف امکان بازگشت به کشور را ندارند، تعریف شده است.
استفاده از ظرفیت دانشبنیانها برای حل کلانچالشهای ملی
از اتقافات مثبتی که در نتیجه بلوغ زیستبوم نوآوری و فناوری در دولت سیزدهم شاهد آن بودیم، جدیت رئیسجمهور شهید برای بهرهگیری از تمام ظرفیت موجود در شرکتهای دانشبنیان برای حل چالشها و نیازهای داخلی بود.
شکلگیری تفاهمنامهها و توافقنامههای متعدد میان وزارتخانهها و معاونت علمی برای اعلام نیاز دستگاهها و به دنبال آن شکلگیری قراردادهای کاری میان شرکتهای توانمند یا کنسرسیومی از شرکتها با نهاد مربوطه از جمله آثار این روند است.
معاون علمی و فناوری رئیسجمهور بیان کرد: «ایشان معتقد بود، مهمترین وظیفه معاونت علمی و فناوری این است که همه دستگاهها را برای رفع نیازهایشان با ظرفیت شرکتهای دانشبنیان بسیج کند.»
دکتر دهقانی افزود: «بدون شک طی سالهای گذشته بزرگترین حامی فکری، معنوی و سیاستی جریان دانشبنیان کشور، رهبر معظم انقلاب اسلامی و بزرگترین حامی اجرایی فرامین مقام معظم رهبری برای توسعه اقتصاد دانشبنیان، شخص آیتا… رئیسی بوده است.
رئیسجمهور شهید شخصا داعیهدار توسعه بازار دانشبنیانها بود و بارها تاکید میکرد که بههیچوجه اجازه داده نشود که کالا و خدمتی که در کشور تولید میشود و شرکتهای دانشبنیان میتوانند آن را تامین کنند، از خارج تهیه شود و این امر برایشان خط قرمز بود.
شکلگیری دبیرخانه تولیدات بار اول در معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیانو بر اساس ماده 10 قانون جهش تولید دانشبنیان در راستای استفاده از همین ظرفیت پرتوان در کشور برای رفع نیازهای موجود بود که منجر به قراردادهایی به ارزش بیش از 250 میلیون دلار شده است.
میزان این قراردادها در سال 1402 نسبت به سال 1401، 4/8 برابر شده است. وزارت نفت در این زمینه از پیشروترین نهادهای دولتی است که 111 قرارداد مهم به ارزش بیش از 1/8 میلیارد دلار را در زمینههای مختلفی ازجمله تجهیزات وفناوریهای گلوگاهی صنعت نفت مانند تجهیزات حفاری هدایتپذیر، طراحی و ساخت لولههای ترموپلاستیک مقاوم شده برای تولید بار اول با شرکتهای دانشبنیان منعقد کرده است.
همچنین تعداد شرکتهای دانشبنیان حوزه نفت با این تغییر رویکرد در دولت سیزدهم رشد چهار برابری داشته است. علاوه بر این میزان فروش شرکتهای دانشبنیان در سال 1402 بیش از 530 هزار میلیارد تومان بوده است.
حضور موثر در بازار خارجی
شرایط کشور در دولت سیزدهم فرصت درخشانی را برای تغییر رویه از اتکای کامل کشور به درآمدهای نفتی به درآمدزایی در بازارهای بینالمللی غیرنفتی فراهم کرد.
درکنار افزایش راهکارهای صادرات نفت، توسعه روابط با کشورهای همجوار و همسو در سه سال گذشته زمینه همکاریهای بینالمللی خوبی را در حوزه نوآوری و فناوری هم به دنبال داشت.
شکلگیری پایگاه صادراتی محصولات دانشبنیان در شش کشور، برگزاری پاویونهای صادراتی، اعزام و پذیرش هیأتهای تجاری، برگزاری رویدادهای توانمندسازی صادراتی برای شرکتهای دانشبنیان در این دولت از جمله اقداماتی است که موجب شده صادرات محصولات دانشبنیان از 295 میلیون دلار در سال 1399 بنا بر گزارش اعلامی گمرک کشور، با رشدی تقریبا 10 برابری در سال گذشته به دو میلیارد و 506 میلیون دلار برسد.
همچنین میزان جلوگیری از خروج ارز محصولات دانشبنیان کشور به بیش از 30 میلیارد دلار رسیده است.
دکتر دهقانی توضیح داد: «در یک سفر خارجی رئیسجمهور شهید در دیدار با هیاتی خارجی از همکاریهای علمی و فناوری سخن گفت. در تمام سفرهای خارجی آیتا… رئیسی، ما و همکاران در سازمان توسعه همکاریهای بینالمللی مامور میشدیم نمایشگاهی از دستاوردهای علمی و فناوری برگزار کنیم.»
وی با اشاره به ابلاغ حکم ارتقای مرکز تعاملات بینالمللی علم و فناوری معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاست جمهوری به «سازمان توسعه همکاریهای علمی و فناورانه بینالمللی» در اسفند 1402، ایجاد هماهنگی و یکپارچهسازی برنامههای دستگاههای اجرایی مرتبط با حوزه علم و فناوری در زمینه توسعه روابط علمی و فناورانه بینالمللی را از ثمرات آن برشمرد.
توسعه حمایتها از زیستبوم
دکتر دهقانی، افزایش بودجه معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانشبنیان ریاست جمهوری برای توسعه حمایت از زیستبوم فناوری و نوآوری را از دیگر خدمات ارزنده شهید آیتا… رئیسی به این حوزه دانسته و گفت:
«برای سال 1403 با وجود همه مسائل و مشکلات اقتصادی، ظرفیت بودجه معاونت علمی بر اساس قانون برنامه توسعه هفتم و قانون بودجه بیش از 35 هزار میلیارد تومان از منابع مختلف شده است.»
بودجه مستقیم مصوب معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سال گذشته حدود 7000 میلیارد تومان (همت) بوده که امسال بر اساس روال جاری حدود 20 درصد افزایش خواهد داشت.
علاوه بر این منبع بودجه دیگری که با کمک رئیسجمهور در جلسه سران قوا تصویب شد، یک بسته 7000 میلیارد تومانی برای سال 1403 و همچنین یک بسته 8000 میلیارد تومانی برای سال 1404 برای اجرای پروژههای پیشران و راهبردی است.
دهقانی با اشاره به حمایت رئیسجمهور از تحقق قانون جهش تولید گفت: «درقانون جهش تولید، منابع حمایتی بسیار خوبی برای شرکتهای دانشبنیان تعریف شده است و امسال در قالب تبصره شش بودجه 1403 برای معاونت تعریف شده است که پیشبینی میشود این عدد بیش از 20 همت باشد که سازمان برنامه وبودجه موظف است به صورت یک دوازدهم در هرماه این بودجه را تخصیص دهد.»
این خبر برگرفته از هفدهمین ضمیمه فناوری و نوآوری روزنامه جام جم به نام پیشران است که در تاریخ ۱۶ خرداد ۱۴۰۳ منتشر شده است.
بیشتر بخوانید:
- دهقانی خبر داد: اعطای هزار گرنت ۱۰۰ میلیون تومانی برای ساخت نمونه اولیه ایدهها
- تحقق گفتمان علمی و فناوری رییس جمهور شهید در دستور کار معاونت علمی
- دهقانی عنوان کرد: توجه ویژه به فناوریهای کوانتوم و هوش مصنوعی، دو یادگار ارزشمند دکتر رئیسی
- اراده و عزم مضاعف معاونت علمی در تداوم راه رئیس جمهور شهید/ «اخلاص» و «تلاش» مهمترین بارزه شخصیتی رئیسجمهور بود
امتیاز شما به این مطلب